Herkese merhabalar.
Borsayla yakından ilgilenenler, özellikle kötü giden borsa günlerinde sürekli devre kesici bildirimleri alırlar. Haliyle, bu kadar üst üste gelen devre kesicilerin ne anlama geldiği de insanın aklına takılır. Nedir bu devre kesici ve ne işe yarar? Bu yazımda size bunu anlatacağım.
Devre Kesici Nedir?
Borsada devre kesici, ani ve aşırı fiyat hareketlerinde piyasanın dengelenmesini sağlamak için işlemleri geçici olarak durduran bir mekanizmadır. Diğer adıyla “Otomatik Seans Durdurma Sistemi” olarak da bilinen bu uygulama, borsada acil durum önlemi gibi çalışır.
Tetiklendiği zaman işlemler geçici bir süreliğine tamamen durur ve alıcı ve satıcıların borsaya emir göndermeleri mümkün olmaz. Bu uygulama, yatırımcıların sınır aşan fiyat dalgalanmalarından negatif yönde etkilenmelerini önlemeyi amaçlar.
Borsa İstanbul’da devre kesici tetiklenme oranı, tüm paylarda sadece aşağı yönlü %5’tir. Yani, bir hissenin fiyatı %5 düştüğünde devre kesici devreye girer ve işlemler bir süre durdurulur. Bu süreç, yatırımcıların paniğe kapılmadan daha sağlıklı kararlar almasına olanak tanır.
Devre Kesici Neden Kullanılır?
Devre kesicinin temel amacı, borsada ani ve aşırı fiyat hareketlerinin yol açabileceği olumsuz sonuçları önlemektir. Bu mekanizma, yatırımcıların panik anında vereceği duygusal kararlardan korunmasını sağlar ve piyasanın dengeli işleyişini korumaya yardımcı olur.
Devre kesicilerin kullanılmasının başlıca nedenlerini aşağıdaki gibi detaylandırabiliriz;
- Piyasa Stabilitesini Sağlamak: Ani fiyat dalgalanmaları, yatırımcıların paniklemesine ve piyasanın istikrarsızlaşmasına yol açabilir. Devre kesiciler, bu tür durumlarda piyasayı sakinleştirerek daha dengeli bir ortam oluşturmayı hedefler.
- Fiyat Manipülasyonunu Önlemek: Bazı durumlarda kötü niyetli oyuncular tarafından yapılan manipülasyonlar sonucu fiyatlar hızla yükselip düşebilir. Devre kesiciler, bu tür manipülasyonların etkilerini sınırlamak için bir önleyici tedbir olarak kullanılır.
- Sistem Risklerini Azaltmak: Aşırı volatilite ve ani fiyat hareketleri, piyasa altyapısında ve işlem sistemlerinde sorunlara yol açabilir. Devre kesiciler, bu tür sistem risklerini azaltarak işlem platformlarının daha stabil çalışmasını sağlar.
- Yatırımcı Güvenini Artırmak: Piyasada devre kesicilerin bulunması, yatırımcıların piyasa şartlarının daha kontrollü olduğunu görmelerine ve güvenlerinin artmasına yardımcı olur.
- Aşırı Volatiliteyi Kontrol Etmek: Ekonomik krizler, jeopolitik gerilimler veya beklenmedik olaylar sonrasında oluşabilecek aşırı volatilitenin kontrol altına alınmasına yardımcı olur.
Özellikle kısa sürede gerçekleşen fiyat hareketleri yatırımcılarda panik yaratabilir ve bu durum daha büyük kayıplara yol açabilir. Devre kesici, böyle zamanlarda piyasayı korur ve fiyat hareketlerini dengelemeye çalışır. Piyasa katılımcılarına durum değerlendirmesi yapmaları için zaman tanıyarak, duygusal kararların önüne geçer.
Devre Kesici Nasıl Çalışır? Ne Zaman Devreye Girer?
Devre kesici, bir hissenin fiyatı %5 oranında düştüğünde devreye girer. Bu tetiklenme oranına ulaşıldığında borsa işlemleri geçici olarak durdurulur. Borsa İstanbul’da bu süreç, piyasadaki volatiliteyi azaltmayı ve yatırımcıların ani fiyat hareketlerine karşı korunmasını sağlar.
Tetikleme oranına karşılık gelen fiyat seviyesine kadar işlemler devam eder ancak bu fiyat seviyesini geçen işlemi gerçekleştirecek emir iptal edilir ve devre kesici çalışır. Söz konusu emir önceki fiyat seviyeleri ile işlem gerçekleştirmiş ise kalan kısmı iptal edilir.
Devre kesicinin çalışması ile birlikte ilgili sırada emir toplama aşamasına geçilir. Bu aşamada açılış/kapanış ve tek fiyat seanslarında olduğu gibi teorik fiyat ve işlem miktarı gösterilir. İşlemler durdurulduğunda yatırımcılar piyasayı yeniden değerlendirme fırsatı bulur.
Devre Kesici Süresi Ne Kadardır?
Devre kesici uygulaması genellikle 15-30 dakika arasında sürer. Mevcut düzenlemelere göre Borsa İstanbul’da devre kesici sonrası emir toplama süresi 15 dakika, eşleştirme süresi ise 2 dakikadır.
Bu süre boyunca işlemler tamamen durdurulur ve piyasadaki fiyat hareketleri stabil hale gelene kadar yeniden başlatılmaz. Emir toplama süresince herhangi bir işlem gerçekleşmeksizin yalnızca emir toplanır ve belirlenen bu emir toplama süresinin ardından da, toplanan emirler eşleştirilir.
Eşleşme sonunda işlemler, en çok işlem miktarının gerçekleşmesini sağlayan fiyat üzerinden yapılır. Tek fiyat yöntemiyle fiyat belirlenen seanslara yatırımcılar arasında “kör seans” da denir. Tüm süreçler tamamlandığında normal işlemlere geri dönülür.
Devre Kesici Uygulamasının Volatilite ve Likidite Üzerindeki Etkileri
Devre kesici, piyasadaki volatiliteyi kontrol altına alarak likiditeyi de düzenler. Aşırı fiyat hareketlerinin olduğu dönemlerde devre kesici, piyasa katılımcılarının ani tepkiler vermesini önler ve piyasada daha dengeli bir işlem ortamı oluşturur.
Volatilite, finansal piyasalarda fiyat değişkenliğini ifade eden bir terimdir. Günlük hayattan bir örnekle açıklamak gerekirse, volatiliteyi yüksek bir arabada süspansiyonun olmaması gibi düşünebilirsiniz. Engebeli bir yolda süspansiyonsuz bir araba sürücüsü için oldukça sarsıntılı ve rahatsız edici olacaktır. Devre kesici ise bu arabaya eklenen bir süspansiyon sistemi gibi işlev görür, ani sarsıntıları azaltır ve sürüşü daha konforlu hale getirir.
Bu durum, yatırımcıların daha sağlıklı ve stratejik kararlar almasını sağlar. Likidite açısından bakıldığında ise devre kesici uygulaması, panik satışlarını engelleyerek piyasada ani likidite kaybını önlemeye yardımcı olur.
VİOP’ta Devre Kesici Uygulaması
Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası’nda (VİOP) devre kesici uygulaması, spot piyasalardaki uygulamadan farklılık gösterebilir. Türev ürünlerin yüksek volatiliteye sahip olması nedeniyle, VİOP’ta devre kesici daha karmaşık bir yapıdadır.
Borsa İstanbul’da endekse bağlı devre kesici sistemi devreye girdiğinde, VİOP’taki pay ve pay endekslerine dayalı sözleşmelerde de işlemler geçici olarak durdurulur. Bu durumda, endeks bazlı devre kesici uygulamasının etkileri VİOP’u da kapsar.
Ancak amaç aynıdır. Piyasa işlemlerinin sağlıklı bir şekilde devam etmesini sağlamak ve aşırı dalgalanmalardan kaynaklanan riskleri azaltmak.
Devre Kesicide Hisse Alınır Mı?
Devre kesici uygulandığında piyasada yeni işlemler gerçekleştirilemez. Yani, hisse alım veya satım işlemleri devre kesici süresi boyunca durdurulmuştur. İşlemler tekrar başladığında alım-satım işlemlerine devam edilebilir.
Borsada devre kesici uygulaması otomatik olarak aktifleşir ve manuel olarak gerçekleştirilmez. Devre kesici limitlerine kadar tüm işlemler normal şekilde devam eder. Hisse değeri önceden belirlenmiş limitleri aştığı anda, limiti geçen işlemi gerçekleştirecek emir iptal edilir ve devre kesici çalışır.
Devre kesici çalıştığı andan itibaren emir toplama aşamasına geçilir. Bu aşamada fiyatlar teoriktir ve işlem miktarı gösterilir. Belirli bir süre boyunca emir toplanır ve ardından eşleşme süreci başlar. Tüm süreçler tamamlandığında hisse alım satımı ve diğer işlemler normale dönerek devam eder.
Devre Kesici Uygulaması Sonrasında Ne Olur?
Devre kesici süresi sona erdiğinde işlemler kaldığı yerden devam eder. Bu süreçte piyasa daha dengeli hale gelir ve yatırımcılar işlemlerine normal koşullarda devam edebilir.
Hisse senedi özelinde devre kesici ilgili kriterlerle tetiklenir ve varlığın alım satım işlemlerini durdurur. Durdurma süresi sona erdiğinde emir toplama işlemi devreye girer. Emir toplama işleminden sonra eşleştirme sürecinde yeni bir fiyat belirlenir ve hisse senedi işlemleri tek fiyat yöntemi ile yeniden açılır.
Borsa genelinde ise BIST endeksinde önceden belirlenmiş düşüş oranları aşıldığında devre kesici tetiklenir. Bu durumda tüm borsa işlemleri belirli bir süre için durdurulur ve bu süre genellikle 20 dakikadır. Durdurma süresi sona erdiğinde emir toplama işlemi başlar. İşlemin yapıldığı süre tamamlandıktan sonra yeni bir fiyat belirlenir ve tüm borsa işlemleri yeniden açılır.
Devre kesici, volatilitenin kontrol altına alınmasına katkı sağladığı için fiyat hareketleri genellikle daha istikrarlı bir hale gelir.
Devre Kesici Hisseyi Nasıl Etkiler?
Devre kesici, hisse fiyatlarının aşırı hareket etmesini engeller ve fiyatlarda stabilizasyon sağlar. Bu, yatırımcıların panik satışı yapmasının önüne geçer ve fiyatlar dengelendiğinde işlemler daha sağlıklı bir şekilde devam eder.
Borsadaki devre kesicilerin hisseler üzerinde olumlu etkileri vardır. Ani dalgalanmalar sırasında yatırımcıların soluk almasına imkân tanıyan devre kesiciler, oluşabilecek risklerin yatırımcılar tarafından gözden geçirilmesine olanak tanır.
Örneğin; bir şirketle ilgili olumsuz bir haber çıktığında, yatırımcılar hızlı bir şekilde hisselerini satmak isteyebilir. Bu durum, hisse fiyatının hızla düşmesine neden olabilir. Devre kesici devreye girdiğinde, yatırımcılar haberin gerçek etkisini değerlendirmek için zaman kazanır ve panik satışı yerine daha rasyonel kararlar alabilirler.
Bu devre kesicilerin dalgalanmalardan doğan zararlara karşı süre tanıması, yatırımcıların spekülatif dalgalanmalar karşısında ani kayıplar yaşamasını engeller.
Devre Kesici Uygulamasının Dezavantajlarına Dair Görüşler
Devre kesici uygulamasının etkinliği ve gerekliliği konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Bazı piyasa katılımcıları, bu uygulamanın piyasa dinamiklerini olumsuz etkilediğini savunurken, diğerleri yatırımcıları koruma açısından önemli bir işlevi olduğunu düşünmektedir.
Devre kesici uygulamasının dezavantajlarına dair başlıca görüşler şöyle;
- Serbest Piyasa Müdahalesi: Bazı piyasa katılımcıları, devre kesicilerin serbest piyasa dinamiklerine bir müdahale olduğunu ve fiyatların arz ve talep dengesine göre serbestçe oluşmasını engellediğini savunurlar. Bu görüşe göre, piyasanın kendi kendini düzeltmesine imkan verilmelidir.
- Likidite Azalışı: Devre kesici uygulamasının, siparişlerin limit seviyede oluşmasına ve likiditenin azalmasına neden olduğunu düşünenler vardır. İşlemlerin durdurulması, bazı durumlarda piyasada likiditenin daha da azalmasına yol açabilir.
- Volatilite Artışı: Paradoksal olarak, bazı durumlarda devre kesiciler volatiliteyi azaltmak yerine artırabilir. Örneğin, devre kesicinin sona ermesinden sonra fiyatlar daha hızlı düşebilir veya yükselebilir, çünkü yatırımcılar işlemlerin durdurulduğu süre boyunca birikmiş emirlerini gerçekleştirmek isterler.
- Yapay Fiyat Oluşumu: Devre kesicinin yarattığı duraksamalar, doğal fiyat oluşum sürecini bozabilir ve yapay fiyat seviyelerinin oluşmasına yol açabilir.
- Piyasa Etkinliğinin Azalması: Bazı ekonomistlere göre, devre kesiciler piyasanın etkin çalışmasını engelleyebilir ve bilginin fiyatlara hızlı bir şekilde yansımasını geciktirebilir.
Bu eleştirilere rağmen, çoğu piyasa düzenleyicisi ve birçok yatırımcı, devre kesicilerin özellikle kriz dönemlerinde piyasaları istikrara kavuşturmada önemli bir rol oynadığını kabul etmektedir.
Dünya Borsalarından Devre Kesici Uygulamaları
Devre kesici uygulamaları, yalnızca Türkiye’de değil, dünyanın birçok önemli borsasında da kullanılmaktadır. Her ülkenin kendi piyasa dinamikleri ve düzenleyici çerçevesi doğrultusunda farklı devre kesici uygulamaları bulunabilir.
ABD borsalarında, S&P 500 endeksi %7, %13 ve %20 düştüğünde ticareti durduracak şekilde ayarlanmış üç devre kesici seviyesi vardır. İlk iki seviyede (yani %7 ve %13 düşüşlerde) borsa işlemleri 15 dakika durdurulurken, düşüşün üçüncü seviyeye (%20) ulaşmasıyla borsa işlemleri o işlem günü boyunca durdurulur.
2020 yılında COVID-19 pandemisinin başlangıcında, ABD borsalarında devre kesiciler birçok kez tetiklendi. 9 Mart, 12 Mart, 16 Mart ve 18 Mart 2020 tarihlerinde, S&P 500 endeksindeki hızlı düşüşler nedeniyle devre kesiciler devreye girdi. Bu, 1987’deki “Kara Pazartesi” piyasa çöküşünden bu yana devre kesicilerin en yoğun kullanıldığı dönem oldu.
Benzer şekilde, Asya borsalarında da devre kesici uygulamaları bulunmaktadır. Örneğin Japonya’nın Nikkei endeksinde, belirli oranlarda düşüş yaşandığında işlemler durdurulur. Çin borsalarında ise daha katı devre kesici uygulamaları mevcuttur ve endeksin %5 düşmesi halinde işlemler tüm gün için durdurulabilir.
Avrupa borsalarında da benzer sistemler uygulanmaktadır. Londra Borsası’nda (LSE) ve Frankfurt Borsası’nda (Deutsche Börse) farklı seviyelerde devre kesici uygulamaları mevcuttur.
Savaş, doğal afet veya büyük ekonomik krizler gibi olağanüstü durumlarda, bazı ülkelerin borsaları devre kesici uygulaması yerine doğrudan kapatılabilir. Örneğin; 11 Eylül 2001 saldırılarının ardından New York Borsası (NYSE) dört gün boyunca kapalı kalmıştır. Benzer şekilde, 2011 yılında Japonya’daki büyük deprem ve tsunami felaketinin ardından Tokyo Borsası geçici olarak kapatılmıştır.
Hisse ve Endeks Bazlı Devre Kesiciler
Borsalarda devre kesici uygulamaları genellikle iki ana kategoride gerçekleştirilir: hisse bazlı devre kesiciler ve endeks bazlı devre kesiciler. Her ikisi de piyasa istikrarını korumak için tasarlanmış olsa da, uygulama şekilleri ve etkileri farklılık gösterir.
Hisse Bazlı Devre Kesiciler:
Hisse bazlı devre kesiciler, belirli bir hisse senedinin fiyatında ani ve büyük değişiklikler olduğunda devreye girer. Bu tür devre kesiciler, genellikle bir hissenin fiyatının belirli bir yüzde oranında (örneğin %5 veya %10) yükselmesi veya düşmesi durumunda tetiklenir.
Borsa İstanbul’da hisse bazlı devre kesici uygulaması, pazara göre farklılık gösterebilir. Yıldız Pazar’da işlem gören hisseler için tetiklenme oranı %10 olarak belirlenmişken, Ana Pazar’da %7,5 ve Alt Pazar’da %5 olarak uygulanmaktadır. Ancak mevcut durumda, tüm paylarda devre kesici tetiklenme oranı aşağı yönlü %5 olarak standardize edilmiştir.
Hisse bazlı devre kesiciler, genellikle bir şirketle ilgili önemli haberler, beklenmedik finansal sonuçlar veya spekülatif işlemler nedeniyle oluşan aşırı fiyat hareketlerini kontrol altına almak için kullanılır.
Endeks Bazlı Devre Kesiciler:
Endeks bazlı devre kesiciler, bir piyasa endeksinin (örneğin BIST 100 veya S&P 500) belirli bir yüzde oranında düşmesi durumunda tüm piyasada işlemleri durdurmak için kullanılır. Bu tür devre kesiciler, genellikle büyük piyasa çöküşleri, ekonomik krizler veya küresel olaylar sırasında devreye girer.
Borsa İstanbul’da, 10 Ağustos 2020 tarihinden itibaren Endekse Bağlı Devre Kesici Sistemi (EBDKS) uygulanmaktadır. Bu sistem, BİST 100 Endeksi’nin gün içerisinde önceki günün kapanışına göre ilk eşik olarak %5 veya daha fazla, ikinci eşik olarak %7 veya daha fazla düşmesi halinde devreye girer.
Endeks bazlı devre kesiciler tetiklendiğinde, genellikle tüm piyasadaki işlemler geçici olarak durdurulur. Bu durum, piyasa genelindeki paniği azaltmak ve yatırımcılara durum değerlendirmesi yapmak için zaman tanımak amacıyla uygulanır.
Her iki tür devre kesici de piyasa istikrarını korumak için önemli araçlardır, ancak farklı koşullarda ve farklı etki alanlarıyla çalışırlar. Hisse bazlı devre kesiciler spesifik hisselerdeki aşırı hareketleri kontrol ederken, endeks bazlı devre kesiciler tüm piyasayı etkileyen büyük çaplı hareketleri yönetir.
Devre Kesici İyi, Yatırımcı Dostu Bir Uygulama Mıdır?
Bu konuda farklı fikirler vardır. Bir kısım, devre kesici uygulamasının yatırımcılar için olumlu bir düzenleme olduğunu, ara verilen süre içerisinde paniğin ve korkunun azaldığını, yatırımcı ve traderların daha sağlıklı kararlar almak için biraz dinlendiklerini savunurlar.
Günlük hayattan bir örnek vermek gerekirse, devre kesici uygulaması, yoğun bir trafikte ani bir frenleme durumunda araçlar arasında bırakılan güvenlik mesafesi gibidir. Bu mesafe, zincirleme kazaların önlenmesine yardımcı olur. Benzer şekilde, devre kesici de piyasada “zincirleme” panik satışlarını önleyerek, daha ciddi finansal hasarların önüne geçer.
Ancak bir kısım da piyasadaki ve tahtadaki alış ve satışın serbest olması gerektiğini ve fiyatın arz ve talebin buluştuğu yerde dengeleneceğini, devre kesici uygulamasının arz ve talebin sağlıklı oluşumunun önüne geçtiğini savunur.
Piyasalarda işlem yapanlar insanlardır ve duygulardan etkilenirler. Duyguların piyasayı etkilemesi durumunda devreye giren bu devre kesiciler, yatırımcıların kontrolü ele almasını sağlar şeklinde bir düşünce de mevcuttur.
Sonuç olarak, devre kesici uygulamasının etkinliği, piyasa koşullarına, yatırımcı profiline ve uygulama şekline bağlı olarak değişebilir. Ancak çoğu durumda, devre kesicilerin piyasa istikrarını korumak ve yatırımcıları korumak için önemli bir araç olduğu kabul edilmektedir.
Borsada 3 Kere Devre Kesici Uygulanırsa Ne Olur?
Bir gün içerisinde üç kez devre kesici uygulanması durumunda, borsa kapatılabilir ve işlemler ertesi güne ertelenebilir. Bu, piyasanın kontrol altına alınması için kullanılan bir yöntemdir.
Böyle bir durumda piyasadaki volatilitenin çok yüksek olduğu ve normal işlem koşullarının sağlanamadığı kabul edilir. Borsanın bir günlük kapanması, piyasanın sakinleşmesi ve yatırımcıların daha rasyonel kararlar alabilmesi için zaman tanır.
ABD borsalarında, S&P 500 endeksinin %20 düşmesi durumunda, üçüncü seviye devre kesici tetiklenir ve borsa o gün için tamamen kapanır. Benzer şekilde, birçok ülkede de aşırı piyasa dalgalanmaları durumunda borsanın tamamen kapatılması söz konusu olabilir.
Sonuç olarak;
Borsada devre kesici, ani ve aşırı fiyat hareketlerinde piyasanın dengelenmesini sağlamak için işlemleri geçici olarak durduran önemli bir mekanizmadır. Bu sistem, yatırımcıları panik satışlarından korur, piyasa manipülasyonlarını engeller ve finansal istikrarı destekler. Borsa İstanbul’da devre kesici tetiklenme oranı tüm paylarda aşağı yönlü %5 olarak uygulanırken, dünya borsalarında farklı seviyeler ve uygulamalar mevcuttur. Devre kesici uygulamasının avantajları ve dezavantajları konusunda farklı görüşler olsa da, çoğu piyasa düzenleyicisi ve yatırımcı, bu sistemin özellikle kriz dönemlerinde piyasa istikrarı için önemli bir rol oynadığını kabul etmektedir. Hisse bazlı ve endeks bazlı olarak uygulanan devre kesiciler, piyasaların sağlıklı işleyişine katkıda bulunarak yatırımcıların daha bilinçli kararlar almasına olanak tanır.
Borsanin Izinden
Araştırma EkibiBorsanın İzinden Araştırma Ekibi olarak size trading terimlerini, güncel finans haberlerini, finans başlıklarını, borsalar, forex ve kripto market ile ilgili en son gelişmeleri ve bilinmesi gerekenleri aktarıyoruz.
